Half Yearly Exam paper Sanskrit Class 9

 

केन्द्रीय विद्यालय संगठन

मध्यावधि परीक्षा - 2018-19

कक्षा- नवमी

विषयः – संस्कृतम्

समयः  होरात्रयम्                  पूर्णाङ्काः – 80

 

निर्देशाः -(i) प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति

           खण्डः (क) अपठित- अवबोधनम्    -     05 अङ्काः

           खण्डः (ख) रचनात्मकं कार्यम्      -     15 अङ्काः

           खण्डः (ग) अनुप्रयुक्त- व्याकरणम्  -     25 अङ्काः

           खण्डः (घ) पठित- अवबोधनम्      -     35 अङ्काः

          (ii)  सर्वे प्रश्नाः अनिवार्याः सन्ति।

         (iii)  उत्तराणि संस्कृतेनैव लेखनीयानि।

 

खण्डः क (अपठित अवबोधनम्)

1.अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

पुरा गुजरातप्रदेशे एकस्मिन् ग्रामे एकं गुरुकुलम् आसीत्। तत्र शतं छात्राः गुरुभ्यः अनेकान् विषयान् पठन्ति स्म। तेषां भोजनादिव्यवस्थां नगरस्थिता एका संस्था अकरोत्। एकदा संस्थाधिकारिणः छात्रेभ्यः एकं वैद्यं प्रेषितवन्तः। सः त्रीन् मासान् तत्र अवसत्। किन्तु कोSपि रुग्णः चिकित्सायै तस्य समीपं न आगच्छत् | वैद्यराजः प्रधानाचार्यम् अपृच्छत् – किम् अत्र कोSपि रोगी न भवति? प्रधानाचार्यः विहस्य अवदत् – वैद्यराज! अस्य एकं रहस्यम् अस्ति| अत्र सर्वे तदा भोजनं कुर्वन्ति यदा ते तीव्रक्षुधाम् अनुभवन्ति । यदा तेषां भोजनेन तृप्तिः भवति, ततः पूर्वम् एव ते भोजनं त्यजन्ति । एतत् एव एतेषां स्वास्थ्यस्य रहस्यम् । भवान् जानाति एव यत् स्वस्थाः नराः औषधं न सेवन्ते । तद् वचनं श्रुत्वा वैद्यः अवदत् – अहं गच्छामि । अत्र मम उपयोगः न अस्ति । यत्र रोगः तत्र वैद्यः ।

(I)          एकपदेन उत्तरत -                           1/2 x2= 1

(क) कति छात्राः गुरुकुले पठन्ति स्म?

(ख) एकदा संस्थाधिकारिणः छात्रेभ्यः कम् प्रेषितवन्तः ?

            (II)  पूर्णवाक्येन उत्तरत -                                         2×1=2

            वैद्यराजः प्रधानाचार्यं किम्  अपृच्छत्?

          (III) प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत 1/2x4=2                                                      

(क) ‘रुग्णाः’ इति पदस्य किं विलोमपदम् अत्र प्रयुक्तम्?

                 (अ) रोगाः   (ब)  स्वस्थाः    (स) नराः     (द) वैद्याः

(ख) ‘अनेकान् विषयान्’ इति पदयोः विशेष्यपदम् किम्?

                           (अ) विषयान्    (ब) अनेकान्     (स) अनेक (द) विषय

     (ग) ‘आकर्ण्य’ इति पदस्य किं समानार्थकपदम् अत्र प्रयुक्तम्?

     (अ) विहस्य   (ब)  रहस्यम्    (स) श्रुत्वा (द) तस्य

(घ) “ततः पूर्वम् एव ते भोजनं त्यजन्ति ।” अस्मिन् वाक्ये किम् क्रियापदम् अस्ति?

     (अ) पूर्वम्   (ब)  भोजनम्    (स) ततः (द) त्यजन्ति

 

खण्डः ख (रचनात्मकं कार्यम्)

2. भवान् वाराणस्यां स्थितः रमेशः अस्ति। भवतः मित्रं सोमेन्द्रः प्रयागे वसति। सः नवमकक्षायां प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णः। मञ्जूषायाः सहायतया तं प्रति वर्धापनं पत्रं लिखत –                                                               1/2x10=5

 

वाराणसीतः, मम, ज्ञात्वा, परीक्षायाम्, सोमेन्द्र, तत्रास्तु, सदस्यानाम्, मित्रम्, सफलतां, फलं

 

     मंजूषा -

 

     

         केन्द्रीय विद्यालयः,

          (i)…….............

            दिनाङ्कः- 27/6/18

प्रिय मित्र (ii)...............,

    नमस्ते। अत्र कुशलं .........(iii).............। भवतः पत्रं पठित्वा ज्ञातं यत् भवान् .........(iv)............... प्रथमं स्थानं प्राप्तवान्। इदं ........(v).............. मम चित्तं प्रफुल्लितं जातम्। मित्रवर्य! एतत् सर्वं तव सततपरिश्रमस्य एव (vi)...............अस्ति। मम गृहस्य सर्वेषां (vii)................... पक्षतः भवते वर्धापनानि। भवान् उत्तरोत्तरं (viii).......... प्राप्नोतु एषा अस्माकं शुभकामना। मातृपितृचरणयोः (ix)................... प्रणामाः। अनुजाय स्नेहराशिः।

    भवतः (x).............

       रमेशः

3. मञ्जूषायाः सहायतया चित्रस्य वर्णनम् पञ्चवाक्येषु कुरुत ।  1x5=5

मञ्जूषा –

उपवनस्य,   बालकाः,    बालिकाः,   पुष्पाणि,    विकसन्ति,      उद्याने,    भ्रमणम्,      कर्त्तव्यम्,   स्वास्थ्यप्रदम्,    हसन्ति ।

 

 

 

4. अधोलिखितवाक्यानाम् संस्कृतभाषायाम् अनुवादं कुरुत ।   1x5=5

(क) बालक कलम से लिखता है।

(ख) हम सब संस्कृत बोलते हैं।

(ग) गीता गीत गाती है।

(घ) वह विद्यालय जाता है।

(ड.) देवालय में भक्त पूजा करते हैं।

 

खण्डः ग़ (अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)

5. (क) वर्णसंयोजनं कृत्वा पदानि लिखत ।                1 x1 =1                                        

आ   + श् + ई + र् + व् +आ + द् + अः =

   (क) आशीरवादः                (ख) अशीर्वादः 

 (ग) आशीर्वादः                  (घ) आशीवादः

(ख) अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत 

                                              1 x2=2          (i) ट् वर्णस्य उच्चारणस्थानम् किम् अस्ति ?

       (अ) मूर्धा    (ब) कण्ठ:     (स) तालु:  (द) दंता:

(ii) ‘देवः’ इत्यत्र कस्य वर्णस्य उच्चारणस्थानं दन्तोष्ठम् ?

       (अ) द्       (ब) ए         (स) व्    (द) विसर्गः

     

6.अधोलिखितवाक्येषु रेखांकितपदानां सन्धिं विच्छेदं वा  प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-                  1x4= 4

(क) अहम् वनोत्सवं द्रष्टुं गच्छमि ।

  (अ) वन+उत्सवम्        (ब) वन+ओत्सवम्

  (स) वनो+उत्सवम्        (द) वनो+ओत्सवम्

(ख) गुरुं प्रति अध्ययनार्थम् गच्छ।

  (अ) अध्यन+अर्थम्       (ब) अध्यय+नार्थम्

  (स) अध्ययन्+आर्थम्     (द) अध्ययन+अर्थम्

(ग)  रमेशः विद्यालयं गच्छति ।

   (अ) रम + ईशः    `        (ब) रमा + ईशः

   (स) रम + एशः             (द) रमा + एशः 

(घ) एव +एषः  स्वभावः परोपकारिणाम्।

  (अ) एवेषः                  (ब) एवैषः

  (स) एवासः                  (द) एवाषः

 

7.उचितं शब्दरूपं चित्वा वाक्यानि पूरयत-          6x1=6

 (क) नरः ................... शोभते।

    (अ) विद्या                (ब) विद्य्या

    (स) विद्यया              (द) विद्याम्

(ख) .............. प्रकाशेन अन्धकारः नश्यति।

   (अ) सूर्यः                  (ब) सूर्यस्य

   (स) सूर्यात्                 (द) सूर्येन

(ग) वानरः ................ पतति।

   (अ) वृक्षेन                 (ब) वृक्षात्

   (स) वृक्षस्य                (द) वृक्षम्

(घ) जनाः ...........................प्रणमन्ति ।

      (अ) मुनिः                   (ब) मुनियः

      (स) मुनिना                  (द) मुनिम्

(ड.) अद्य ............. जन्मदिनम् अस्ति ।

       (अ) माम्                   (ब) मम

      (स) अहम्                   (द) मह्यम्

(च) उद्याने अनेकानि .............सन्ति ।

      (अ) फलम्                   (ब) फलानि

      (स) फले                    (द) फलाभ्याम्

8.उचितं धातुरूपाणि चित्वा वाक्यानि पूरयत-        1x3=3

(क) वयं  विद्यालयं गत्वा गुरूं .....................।

   (अ) नमन्ति                (ब) नमामि

   (स) नमसि                 (द) अनमाम

(ख) सः  सायंकाले दिल्लीनगरं  ........................।

   (अ) गमिष्यति              (ब)गमिष्यावः

   (स) गमिष्यामः             (द) गमिष्यन्ति

(ग) राष्ट्रभक्ताः एव देशस्य उन्नतिं....................।

   (अ) करोसि                (ब) कुर्वन्ति

  (स) कुर्मः                  (द) करोति

 

9. अधोलिखितेषु वाक्येषु रिक्तस्थानानि उचितं पदं चित्वा पूरयत ।     1x4=4

   (क) छात्राः ................. विना विद्यालयं न आगच्छन्ति।

      (अ) पुस्तकस्य                  (ब) पुस्तकेन

      (स) पुस्तके                     (द) पुस्तकानाम्

   (ख) माता .................. स्निह्यति।

      (अ) पुत्राय                      (ब) पुत्रस्य

      (स) पुत्रम्                      (द) पुत्रे 

   (ग) धिक् ................. यः ईश्वरलीलां न पश्यति।

       (अ) नास्तिके                   (ब) नास्तिकाय

       (स) नास्तिकम्                 (द) नास्तिकस्य

   (घ) ................. परितः ग्रामाः सन्ति।

       (अ) नगरस्य                    (ब) नगरम्

       (स) नगरेभ्यः                  (द) नगरे  

 

10.  निम्नलिखितान स्थूलपदेषु प्रत्ययान् संयोज्य विभज्य वा लिखत । 3x 1=3

(क) सः दानं दा+ तुमुन् इच्छति ।

  (अ) दातुम्                     (ब) दातुः

       (स) दतुम्                      (द) दातु  

(ख)

 

 

 

 

 

                             

खण्डः घ  (पठित – अवबोधनम्)

 

12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानामुत्तराणि लिखत।                        

अथ पित्रा 'तथा' इति अभ्यनुज्ञातः स जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच - " देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः, तन्ममैकं कामं पूरय। यथा पृथ्वीमदरिद्रां पश्यामि , तथा करोतु देव" इति। एवंवादिनि जीमूतवाहने त्यक्तस्त्वया एषोऽहं यातोऽस्मि" इति वाक् तस्मात् तरोरुदभूत्।

क) एकपदेन उत्तरत-                                                                                          २

 i. कः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच?

ii. जीमूतवाहनः काम् अदरिद्राम् द्रष्टुमिच्छति?

ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-                                                                           २

किम् वाक्यं तरोरुद्भूत्?

ग) निर्देशानुसारमुत्तरत-                                                                          २

i.  "स जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच - " अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?

ii. गद्यांशे 'जनकेन' इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?

iii. 'अभीष्टाः कामाः' अत्र विशेषणपदं किम्?

iv. 'यथा पृथ्वीमदरिद्रां पश्यामि' अत्र क्रियापदं किम्?

13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-

निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्

मृदुं गाय गीतिं ललितनीति लीनाम्।

मधुर-मंजरी-पिंजरी-भूत-मालाः

वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः

कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्

क) एकपदेन उत्तरत-                                                                                          2

 i. कविः वीणां वादयितुं काम् प्रार्थयति?

ii. सरसा रसालाः कदा लसन्ति?

ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-                                                                           2

कविः कीदृशीं गीतिं गातुं प्रार्थयति?

ग) निर्देशानुसारमुत्तरत-                                                                          2

i. "वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः" अत्र कर्तृपदं किम्?

ii.निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्" अत्र क्रियापदं किम्?

iii. मृदुं गाय गीतिं" अत्र विशेषणपदं चिनुत।

iv. पद्यांशात् प्राचीनाम् इति पदस्य विलोमपदं चिनुत।

 

14.  अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रश्नानामुत्तराणि लिखत। 

भटः - जयतु महाराज ।

राजा - अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?

भटः - अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्तं सौभद्रो ग्रहणं गतः।

राजा- कथमिदानीं गृहीतः?

भटः - रथमासाद्य निश्शंकं बाहुभ्यामवतारितः।

अभिमन्युः- भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।

क) एकपदेन उत्तरत-                                                                                          2

 i.'जयतु महाराज' इति वाक्यं कः वदति?

ii. बलाधिकेनापि कः न पीडितः ?

ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत-                                                                                     2

अभिमन्युः निश्शंकं काभ्याम् अवतारितः।

ग) भाषिककार्यम्

i. ‘ब्रूहि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

ii. अनियन्त्रितः इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम्?

iii. गद्यांशे 'लब्धम्' इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?

iv. 'बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि' अत्र क्रियापदं किम्?

 

15. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखांकितपदैः प्रश्ननिर्माणं कुरुत।                              5

क) ग्रामे निर्धना स्त्री अवसत्।

ख) स्वर्णकाकं  निवारयन्ती बालिका प्रार्थयत्।

ग) सूर्योदयात् पूर्वमेव बालिका तत्रोपस्थिता

घ) बालिका निर्धनमातुः दुहितासीत्।

ङ) वृद्धा स्वर्णकाकस्य रहस्यं अभिज्ञातवती।

 

16.  अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत-                                                    4

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।

तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।

अन्वयः -

सर्वे .................... प्रियवाक्यप्रदानेन .......................।

तस्मात् ............... एव वक्तव्यं वचने का ...................?

 

17. घटनां कथाक्रमानुसारं लिखत ।                                                                4

क) सोमप्रभा पुरुषनिरीक्षकाय निवेदनम् अकरोत्।

ख) सोमप्रभा विद्यालयमगच्छत्।

ग) श्वश्रुः विमलां ज्वालयितुं महानसम् अनयत्।

घ) विमला प्रातः कालिकं कार्यं सम्पादयति स्म।

18. रेखांकितपदानाम् पर्यायपदम् चिनुत                        4

क)

ख)

ग)

घ)